Op deze pagina kunt u de Statenvertaling raadplegen in de editie van 1637 en/of 1657. De edities 1637, 1657 en de GBS-editie kunnen naar keuze parallel worden weergegeven. (Bij parallelweergave worden bij een vers eerst de kanttekeningen met verwijsteksten getoond, daarna de verklarende kanttekeningen.)
| 1 Stephanus hem voor den Raedt verantwoordende, verhaelt hoe Godt Abraham uyt Chaldeen geleydt, met hem ende sijn zaedt een verbondt gemaeckt, ende haer ’tlandt Chanaan belooft hadde. 9 dat Ioseph in Egypten verkocht, ende aldaer tot een Vorst gestelt is. 11 ende dat Iacob, om den dieren tijd met sijn geslachte daer getrocken, ende gestorven is. 17 Hoe sijne naekomelingen daer vermenichvuldight, ende wreedelijck gehandelt zijn. 20 Hoe Moses geboren, wech geworpen, ende van de dochter Pharaonis opgenomen ende opgevoedt is in alle wijsheyt der Egyptenaren. 23 Dat hy sijne broeders besoeckt, ende slaet den Egyptenaer, die een van deselve verongelijckte. 27 ’twelck hem verweten wort. 29 ende daerom vliedt hy na Madiam. 30 Waer hem Godt in eenen brandenden doornen-bosch verschijnt, ende na Egypten sendt om ’tvolck te verlossen, 37 Die van Christo propheteert, 38 ende de Wet ontfanght. 39 Hoe het gulden calf gemaeckt wert, ende daermede afgoderie bedreven, als oock met Moloch. 44 hoe den tabernakel opgerecht ende onder haer geweest is tot de tijden Salomons, die den tempel heeft gebouwt. 51 Verwijt haer voorders dat sy in hardtneckicheyt ende wreetheyt haere Vaders gelijck zijn. 54 waerover sy verbittert worden tegen hem, ende hem steenigen: maer hy den hemel open siende, beveelt Christo sijne ziele, bidt voor haer, ende ontslaept. |
| |
| 1 ENde de Hoogepriester seyde, Zijn dan 1 dese dingen alsoo? |
| 1 N. daer van ghy beschuldight wort. |
| |
| 2 Ende hy seyde, Ghy mannen 2 broeders ende vaders, hooret toe, De Godt der heerlijckheyt verscheen 3 onsen Vader Abraham noch zijnde in 4 Mesopotamia, 5 eer hy woonde in 6 Charran: |
| 2 Soo noemt hy haer, om datse van een gheslachte waren: die van gelijcken ouderdom onder haer waren, noemende broeders, ende die ouder, ofte in eenigh ampt waren, Vaders. |
| 3 D. van welcken wy Ioden afkomstigh zijn, ende daer over wy altijdt roemen. Ioan. 8.39. |
| 4 Soo wort in het Griecksche genaemt ’t landt dat midden light tusschen de rivieren Tigris ende Euphrates: in’t Hebreeusch genaemt Aram Naharaim, dat is, Syrien tusschen de rivieren, Gen. 24.10. tot het welck oock gerekent wierdt het lant van Babylonien, daer Chaldeen een deel van was. Genes. 11.31. Siet oock Plin. lib. 6. ende cap. 9.26. |
| 5 N. als hy noch woonde in Ur, een stadt van Chaldeen. Genes. 11.31. ende 15.7. |
| 6 Dit was een stadt van Mesopotamien, over de rivier Euphrates. Gen. 11.31. ende 28.10. ende 29.4. Iosu. 24.2. anders ghenaemt Carrhae, alwaer eertijts de Romeynsche Veltoverste M. Crassus van de Parthen is verslagen. |
| |
| 3 Ende seyde tot hem, a Gaet uyt uw’ landt, ende uyt uw’ maeghschap, ende komt 7 in een landt dat ick u wijsen sal. |
| a Gen. 12.1. |
| 7 Dit was het landt Chanaan, ’t welck Godt hem inden eersten niet en noemde, om sijn geloove ende gehoorsaemheyt te beter te beproeven, ende te voorschijn te brengen. Genes. 12. vers 1. |
| |
| 4 Doe ginck hy uyt het landt der Chaldeen, ende woonde in Charran. Ende van daer, na dat sijn vader gestorven was, bracht hy hem over in dit landt, daer ghy nu in woonet. |
| 5 Ende hy en gaf hem geen erfdeel in het selve, oock 8 niet eenen voetstap: b 9 ende beloofde dat hy hem ’tselve tot een besittinge geven soude, ende sijnen 10 zade na hem, als hy [noch] geen kindt en hadde. |
| 8 D. niet soo veel eygens dat hy sijnen voet daer op konde stellen. Siet Deut. 2.5. Daer na heeft hy daer in eenen acker met een speloncke gekocht, ende dat niet om daer te woonen, maer om sijne doode daer in te begraven. Gen. 23.9. |
| b Gen. 12.7. ende 13.15. |
| 9 Dat is, hoewel hy hem belooft hadde. ofte, maer hy beloofde. |
| 10 D. nakomelingen. |
| |
| 6 Ende Godt sprack alsoo, c dat sijn zaedt 11 vremdelingh zijn soude, 12 in een vremdt landt, ende [dat] 13 sy het souden 14 dienstbaer maken, ende qualick handelen d 15 vier hondert jaren. |
| c Genes. 15.13. |
| 11 Gr. Paroikos, dat is, een inwoonder ofte bywoonder, die niet in syn eygen, maer in eens anders huys ofte landt woont. |
| 12 Namel. het lant van Egypten. |
| 13 N. de Egyptenaren. |
| 14 Door dese dienstbaerheydt wort oock verstaen al haer ballinckschap ende vremdelinckschap, ende niet alleen die harde dienstbaerheyt, die de Israeliten in Egypten eerst onderworpen zijn geweest, nae den doodt van Iospeh. Exod. 1. versen 6, 10, 11. want die en heeft geen 400 jaren geduert. |
| d Genes. 15.16. Exod. 12.40. Galat. 3.17. |
| 15 Die gerekent moeten worden van den tijdt dat Abraham nae dese belofte zaedt heeft gekregen, ende Isaac hem geboren is, ofte als Isaac gespeent wiert. Genes. 21. versen 2, 8. doch wat aengaet de 430 jaren, waer van gesproken wort Exod. 12.40. ende Galat. 3.17. Siet de aenteeck. daer van op de selve plaetsen. Genes. 12.1. tusschen welcken tijt ende het speenen van Isaac dertich jaren zijn. Siet. Genes. 15.13. op welcke plaetse Stephanus hier siet. |
| |
| 7 16 Ende het volck dat sy dienen sullen, sal ick 17 oordeelen, sprack Godt. Ende e daer na sullen sy uytgaen, f ende sy sullen my dienen in dese plaetse. |
| 16 Ofte, maer. |
| 17 Dat is, straffen nae mijn rechtveerdigh oordeel. 1.Corinth. 11.31. Hebr. 13.4. ’t welck oock voornamelick geschiet is als Pharao met sijn gantsch heyr in de roode zee verdroncken is. |
| e Genes. 15.16. |
| f Exod. 3.12. |
| |
| 8 Ende hy gaf 18 hem 19 het verbondt g der besnijdenisse, 20 ende also h gewan hy Isaac, ende besneedt hem op den achtsten dagh: ende Isaac i [gewan] Iacob, ende Iacob k de twaelf Patriarchen. |
| 18 Namel. Abraham. |
| 19 D. de besnijdenisse die een teecken ende zegel des verbonts was. |
| g Gen. 17.10. |
| 20 Ofte, ende dese. |
| h Genes. 21.2. |
| i Genes. 25.24. |
| k Genes. 29.32. ende 30.5. ende 35.23. |
| |
| 9 Ende de Patriarchen l nijdich zijnde m verkochten Ioseph, [om] na Egypten [gebracht te worden]: ende Godt 21 was met hem. |
| l Genes. 37.4. |
| m Genes. 37.28. Psal. 105.17. |
| 21 N. met sijne bysondere gunste, genade ende segeninge. |
| |
| 10 Ende verloste hem uyt alle sijne verdruckingen, ende gaf hem 22 genade ende wijsheyt voor Pharao den Coninck van Egypten, ende hy n stelde hem tot een 23 Overste over Egypten, ende sijn geheel huys. |
| 22 D. aengenaemheyt, dat hem Pharao gunstigh was. |
| n Genes. 41.40. |
| 23 Gr. voorganger. |
| |
| 11 o Ende daer quam een hongersnoodt over het geheele landt van Egypten ende Chanaan, ende groote benautheyt: ende onse vaders en vonden 24 geen spijse. |
| o Genes. 41.54. Psal. 105.16. |
| 24 Namel. voor haer ende voor haer vee. Ofte, niet om haer te versadigen. |
| |
| 12 p Maer als Iacob hoorde dat in Egypten koren was, sondt hy 25 onse Vaders eerstmael uyt. |
| p Genes.42.1. |
| 25 D. sijne sonen van welcke wy afkomstigh zijn. |
| |
| 13 q Ende in de tweede 26 [reyse] wiert Ioseph sijnen broederen bekent, ende het geslachte Iosephs wiert Pharaoni openbaer. |
| q Genes. 45.4. |
| 26 D. wederkomste in Egypten. |
| |
| 14 Ende Ioseph sondt henen, ende ontboodt sijnen vader Iacob, ende alle sijn 27 geslachte [bestaende] in 28 vijf ende seventigh zielen. |
| 27 Ofte, maeghschap. |
| 28 Inden Hebr. text. Gen. 46.27. Exod. 1.5. ende Deut. 10.22. wort maer van 70 zielen vermelt: maer in de Griecksche oversettinge staet Genes. 46.27. ende Exod. 1.5. van 75. welcke oversettinge sommige meynen dat Lucas hier heeft gevolght. Siet diergelijck Luc. 3.36. Andere meynen dat Stephanus boven de 70 noch soude gerekent hebben de 4 huysvrouwen Iacobs, ende de 2 sonen Iude in Chanaan gestorven, sonder Iacob selve mede te rekenen. |
| |
| 15 r Ende Iacob quam af in Egypten, ende s stierf, hy selve ende onse Vaders. |
| r Gen. 46.5 |
| s Gen. 49.33. |
| |
| 16 t Ende 29 sy wierden overgebracht 30 na Sichem, ende geleght in het graf v ’t welck 31 Abraham gekocht hadde voor 32 een somme gelts, van de sonen Emmors 33 [des vaders] Sichem. |
| t Gen. 50.13. Exod. 13.19. Ios. 24.32. |
| 29 D. haer gebeente. |
| 30 Dit was een stadt in’t landt van Samarien. Gen. 33.19. anders oock Sichar genaemt. Ioan. 4.5. by welcke de beenderen Iosephs begraven zijn, in dat stuck velds, ’t welck Iacob kocht van de kinderen Hemors des vaders van Sichem. Ios. 24.32. ende het is gelooflick dat eenige der andere voorvaders beenderen oock daer gebrocht zijn. |
| v Gen. 23.16. |
| 31 Gen. 33.19. ende Ios. 24.32. wort uytdruckelick geseght, dat Iacob van de kinderen Emmors des vaders van Sichem een stuck lants gekocht heeft: waerom sommige meynen dat het woort Iacob uyt het voorgaende vers moet weder verhaelt worden, ende dat het woort Abraham eertijts in den text niet en heeft gestaen. Doch andere meynen, dat het woordt Abraham in den text wel mach behouden worden, alsoo oock Abraham tot Hebron een speloncke gekocht heeft van Ephron den sone Zoar, tot begravinge sijner dooden. Gen. 23.16. in welcke oock Iacob heeft willen begraven zijn. Gen. 49.29, 30. ende alwaer oock schijnt dat de gebeenten van eenige andere voorvaders van Sichem overgebracht zijn. Ende dese setten den text hier aldus over, benevens ’t gene, dat is, benevens het graf, dat van dese sonen Emmors des vaders van Sichem, N. by Iacob gekocht was. Gen. 33.19. |
| 32 Gr. voor prijs van silver. |
| 33 Siet. Gen. 33.19. |
| |
| 17 Maer als nu 34 de tijdt der belofte, die Godt Abraham gesworen hadde, genaeckte, x wies het volck, ende vermenichvuldighde in Egypten: |
| 34 N. aen Abraham gedaen, dat sijne nakomelingen uyt het vremt landt ende de dienstbaerheyt verlost souden worden. vers 7. ofte van de vermenighvuldiginge sijnes zaeds. Gen. 22.16, 17. |
| x Exod. 1.7. Psal. 105.24. |
| |
| 18 Tot dat een ander Coninck opstont 35 die Ioseph niet gekent en hadde. |
| 35 Namel. hoe veel goets hy aen Egypten gedaen hadde: ende daerom den Hebreen niet gunstich en was. |
| |
| 19 Dese 36 gebruyckte listicheyt tegen ons geslachte, ende handelde qualick met onse vaderen, so dat’se hare jonge kinderen moesten wech werpen, op dat sy niet en souden 37 voort teelen. |
| 36 D. onderdruckte’se met listen. door den swaren arbeyt haer t’ onderhoudende ende sijn profijt doende: ende hare manlicke kinderen doodende, op datse niet meer en souden vermenighvuldigen. Siet Exod. 1.10. |
| 37 Ofte, in’t leven blijven. |
| |
| 20 y In welcken tijt Moses wiert geboren, en was 38 uytnemende schoon, welcke dry maenden opgevoedt wierdt in het huyt sijns vaders. |
| y Exod. 2.2. ende 6.19. Num. 26.59. 1.Par. 23.13. Hebr. 11.23. |
| 38 Gr. Gode schoon, dat is, Goddelick, ofte uytnemende. Exod. 2.2. alsoo wort Ninive genaemt een stadt Gode groot, dat is, uytnemende groot. Godt hadde hem die groote schoonheyt gegeven, om daer door de dochter Pharaonis te bewegen hem by het leven te behouden, ende voor haren soon aen te nemen. Exod. 2.10. |
| |
| 21 Ende als hy wechgeworpen was, nam hem de dochter Pharaos op, ende voedde hem voor haer selven op 39 tot eenen sone. |
| 39 D. hem tot eenen sone aengenomen ofte geadopteert hebbende. Hebr. 11.24. |
| |
| 22 Ende Moses wiert onderwesen in alle wijsheyt der Egyptenaren: ende was machtigh in woorden ende in wercken. |
| 23 z Als hem nu de tijdt van 40 veertigh jaren vervult was, quam [hem] in sijn herte 41 sijne broeders de kinderen Israëls te besoecken. |
| z Exod. 2.11. |
| 40 N. die hy in het hof van Pharao geleeft hadde. |
| 41 D. die van sijn volck ende geslachte waren. |
| |
| 24 a Ende siende 42 eenen die onrecht leedt, beschermde hy [hem], ende wreeckte den genen dien overlast geschiedde, ende versloegh den Egyptenaer. |
| a Exod. 2.11. |
| 42 N. Israelijt. |
| |
| 25 Ende hy meynde dat sijne broeders souden 43 verstaen, dat Godt 44 door sijne handt haer 45 verlossinge geven soude: maer sy en hebben’t 46 niet verstaen. |
| 43 N. uyt dese sijne daet. |
| 44 D. door sijnen dienst. Hebr. |
| 45 Gr. behoudenisse, N. uyt de slavernie van Egypten. |
| 46 N. uyt onachtsaemheyt ofte halstarrichheyt, welck gebreck altijt by dit volck geweest is. Siet vers 35. |
| |
| 26 b Ende den volgenden dagh wiert hy van haer gesien, daer sy vochten, ende hy 47 drongh’se tot vrede, seggende, Mannen, ghy zijt broeders: waerom doet ghy malkanderen ongelijck? |
| b Exod. 2.13. |
| 47 N. met ernstige vermaningen. |
| |
| 27 Ende die sijnen naesten ongelijck dede, verstiet hem, seggende, c Wie heeft u tot een overste ende rechter over ons gestelt? |
| c Exod. 2.14. Matth. 21.23. Actor. 4.7. ende 7.35. |
| |
| 28 Wilt ghy my [oock] ombrengen, gelijckerwijs ghy gisteren den Egyptenaer omgebracht hebt? |
| 29 Ende Moses vluchtte 48 op dat woort, ende wiert een vremdelingh in het landt Madiam, daer hy twee sonen gewan. |
| 48 Gr. in dat woort. D. soo haest dat gesproken was: om dat hy daer uyt verstont, dat sijne daet niet verborgen en was, gelijck hy gemeynt hadde. |
| |
| 30 d Ende als 49 veertigh jaren vervult waren verscheen hem 50 de Engel des Heeren in de woestijne des berghs Sina 51 in een vlammigh vyer des doornen-boschs. |
| d Exod. 3.2. |
| 49 N. die hy na de vlucht uyt Egypten in Madiam overgebracht hadde: soo dat hy nu 80 jaren out was. Siet vers 23. |
| 50 N. de eeuwige Sone Godts, de Heere selve, gelijckmen siet inde twee volgende verssen ende Exod. 3.4, 5. ende 23.21. 1.Cor. 10.9. |
| 51 Gr. in een vlamme vyers. |
| |
| 31 Moses nu [dat] siende verwonderde hem over het gesichte: ende als hy derwaerts ginck om [dat] 52 te besien, so geschiedde een stemme des Heeren tot hem, |
| 52 Ofte, te bemercken. |
| |
| 32 [Seggende], e Ick ben de Godt uwer vaderen, de Godt Abrahams, ende de Godt Isaacs, ende de Godt Iacobs. Ende Moses wiert zeer bevende, ende en durfde 53 [het] niet 54 besien. |
| e Exod. 3.6. Matth. 22.32. Hebr. 11.16. |
| 53 Ofte, hem, N. den Engel. |
| 54 Ofte, bemercken. |
| |
| 33 Ende de Heere seyde tot hem, f Ontbindt 55 de schoenen van uwe voeten: want de plaetse, in welcke ghy staet, is 56 heyligh landt. |
| f Ios. 5.15. |
| 55 ’t Griecx woort beteeckent solen die onder aen de voeten met banden aen-gebonden wierden. |
| 56 Namelick, om de Goddelicke verschijninge die daer geschiedde. |
| |
| 34 Ick hebbe 57 merckelijck gesien de mishandelinge mijns volcks dat in Egypten is, ende ick hebbe haer suchten gehoort, ende ben 58 nedergekomen, om haer daer uyt te verlossen: ende nu komt herwaerts ick sal u na Egypten senden. |
| 57 Gr. siende gesien. Hebr. Dat is, wel ter degen gesien, ende ernstelick daer op gelet, hoe mijn volck in Egypten mishandelt wort. |
| 58 N. van den hemel: ’t welck verstaen moet worden menschelicker wijse gesproken, dat Godt nu bereydt was om sijn volck te verlossen, ende hare vyanden te straffen. Want andersins vervult Godt hemel ende aerde. Ierem. 23. vers 24. |
| |
| 35 Desen Mosem, welcken sy verloochent hadden, seggende, Wie heeft u tot een overste ende rechter gestelt? desen, [segge ick], heeft Godt tot eenen Oversten ende Verlosser gesonden 59 door de handt des Engels, die hem verschenen was in den doornen-bosch. |
| 59 D. door de bestieringe. Hebr. |
| |
| 36 g Dese heeft haer uytgeleydt, doende wonderen ende teeckenen in’t landt van Egypten, ende inde roode Zee, h ende inde woestijne, veertich jaren. |
| g Exod. 7. 8. 9. 10. 11. 13. 14. cap. |
| h Exod. 16.1. Deut. 1.3. |
| |
| 37 Dese is de Moses, die tot de kinderen Israëls geseght heeft, i De Heere uwe Godt sal u 60 eenen Propheet verwecken uyt uwe broederen, gelijck my, k dien sult ghy hooren. |
| i Deut. 18.15, 18. Ioan. 1.46. Actor. 3.22. |
| 60 Nam. den Christum, ofte Messiam. Hier toont Stephanus dat hy tegen Mosem niet en leert, als hy Iesum Christum predickt, dewijle Moses selve van hem gepropheteert heeft. |
| k Matth. 17.5. |
| |
| 38 l Dese ist die inde 61 vergaderinge [des volcks] inde woestijne was m met 62 den Engel, die tot hem sprack op den bergh Sina, ende [met] onse vaderen: welcke de 63 levendige 64 woorden ontfingh, om ons die te geven. |
| l Exod. 19.3. |
| 61 Ofte, Gemeynte. Dit is de vergaderinge des volcks geweest, die beschreven wordt Exod. 19. ende in eenige volgende Capittelen. |
| m Gal. 3.19. |
| 62 Nam. de Sone Godts. vers 30. |
| 63 Dat is, den wegh ten leven aenwijsende. |
| 64 Dat is, uytspraken ofte aenspraken Godts, waer mede hy sijnen wille verclaerde. |
| |
| 39 Den welcken onse vaders niet en wilden gehoorsaem zijn, 65 maer verwierpen [hem], ende keerden met hare herten [weder] 66 na Egypten. |
| 65 Nam Mosem, ende Godt door Mosem haer sijne levendige woorden voorhoudende. |
| 66 Namel. verlangende weder nae dat landt, ofte nae de superstitien van Egypten. |
| |
| 40 Seggende tot Aaron, n Maeckt ons Goden, die voor ons henen gaen. Want [wat] desen Moses [aengaet], die ons uyt het landt van Egypten geleydt heeft, wy en weten niet wat hem geschiet is. |
| n Exod. 32.1. |
| |
| 41 Ende sy maeckten een kalf in die dagen, ende brachten offerande 67 tot den afgodt, ende 68 verheughden haer in de 69 wercken harer handen. |
| 67 Ofte, tot het beeldt, daer sy afgoderie mede bedreven, Namelick, tot het kalf. |
| 68 N. met eten, drincken, ende spelen. Exod. 32.6. 1.Corinth. 10.7. |
| 69 D. in het gulden kalf, dat sy selve met hare eygene handen gemaeckt hadden. Soo worden de afgoden dickwijls genaemt, om hare nietigheyt, ende der afgoden-dienaren dwaesheyt aen te wijsen, Psal. 115.4. |
| |
| 42 Ende Godt 70 keerde [hem], ende 71 gaf haer over, dat sy 72 den heyre des hemels dienden, gelijck geschreven is 73 in het boeck der Propheten, 74 o Hebt ghy oock slacht-offeren, ende offeranden my opgeoffert, veertigh jaren inde woestijne, ghy huys Israëls? |
| 70 D. wiert toornich over haer, daer hy te voren haer gunstich was geweest, ende wel dede. Ofte, keerde hem van haer af. |
| 71 N. als een rechtveerdigh rechter aen hare begeerlickheden, ende in eenen verkeerden sin. Rom. 1.24, 28. |
| 72 D. de Sonne, Mane, ende andere gesternten. Siet Deut. 17.3. 2.Reg. 17.16. Iesai. 40.26. Ierem. 19.13. |
| 73 N. der kleyne Propheten, die in een boeck t’samen by een gestelt waren. Dit staet by den Propheet Amos 5.25. |
| 74 Met dit vragen wil hy seggen, dat sy hem niet en hebben geoffert nae behooren, noch met een oprecht herte. Amos 5.21. |
| o Amos 5.25. |
| |
| 43 p Ia ghy hebt 75 opgenomen den tabernakel 76 Molochs, ende 77 het gesternte uwes Godts 78 Remphan, de 79 afbeeldingen die ghy gemaeckt hebt om die te aenbidden: ende ick sal u overvoeren op gene [zijde] van 80 Babylonien. |
| p Amos 5.26, 27. |
| 75 N. op uwe schouderen, om die om te dragen. |
| 76 Dese Moloch was een afgodt der Ammoniten Lev. 18.21. 1.Reg. 11.7. Ierem. 32.35. ende komt dese name van het Hebreeusch woort Melech, dat is, Coninck, gelijcke oock Milcom 1.Reg. 11.5. |
| 77 Siet hier van Amos 5.26. ende diergelijcke oock Ierem. 7.18. ende 44.25. |
| 78 In den Hebreeuschen text staet Chijun, waer door sommige verstaen den afgodt Hercules, om dat de Egyptenaren, welcker afgoderie de Israeliten veel volghden, den selven Chon naemden: andere, den afgodt Saturnus, die van de Egyptenaren oock Rephan genaemt wiert, welck woort, doch verandert in Raiphan, in de Griecksche oversettinge voor Chijun gestelt is, die hier van Luca gevolght wort, alsoo de selve in den grondt met den Hebreeuschen text over een komt. Maer in de Griecksche oversettinge, die Stephanus volght, staet Raiphan, ’twelck daer na in Remphan verandert is. De Hebreen noemen een Reuse Repha, waer van sommige meynen dit woort gekomen te zijn, ende dat den afgodt Hercules, die in eenes Reusen ghedaente ghe-eert plach te worden, daer mede beteeckent wordt. |
| 79 Gr. uyt-druckselen. |
| 80 In ’t Hebreeusch staet Damascus, gelijck oock in de Griecksche oversettinge. Doch Stephanus heeft meer op den sin als op de woorden gesien, alsoo de historie leert, datse overgevoert zijn niet alleen aen gene zijde van Damascus, maer oock verder aen gene zijde van Babylonien, in Persien ende Meden lant. Siet 2.Reg. cap. 17. vers 6. ende Ioseph. Antiq. lib. 9. cap. 14. |
| |
| 44 De Tabernakel 81 der getuygenisse was onder onse vaderen in de woestijne, gelijck geordineert hadde hy die tot Mosem seyde, dat hy den selven maken soude q na de af-beeldinge die hy gesien hadde. |
| 81 Alsoo geneamt om dat de Tafelen der Wet, die de getuygenisse des Heeren genaemt wort, daer in bewaert wierden, ende Godt daer uyt getuygenisse ende antwoorde gaf van sijnen wille. Exo. 25.22. 2.Reg. 11.12. 2.Chron. 23.11. ende was anders genaemt des bescheyts, ofte der t’samenkomste, om dat ’t volck al’se vergaderen souden, daer bescheyden wierdt, om by een te komen. siet Exod. 20.2. vergeleecken met Exo. 33. vers 7. |
| q Exod. 25.40. Hebr. 8.5. |
| |
| 45 r Welcken oock onse vaders 82 ontfangen hebbende, met 83 Iesu gebracht hebben 84 in’t [landt] dat de heydenen besaten, die Godt verdreven heeft 85 van het aengesicht onser vaderen, tot de dagen Davids toe, |
| r Iosu. 3.14. |
| 82 Namel. als van handt tot handt van hare voor-ouderen. |
| 83 Dat is, Iosua den sone van Nun. Waer uyt men siet dat de namen Iosua ende Iesus eenerley namen zijn. Siet oock Hebr. 4.8. |
| 84 Gr. in de besittinge der heydenen. ofte, als sy het besit der heydenen innamen. |
| 85 D. voor haer henen: ofte, alsoo datse het aengesicht onser Vaderen niet en konden verdragen. Exo. 23.28. Iosu. 24.12. Psal. 44.4. |
| |
| 46 s De welcke voor Godt 86 genade gevonden heeft, ende t begeert heeft 87 te vinden een woonstede voor den Godt Iacobs. |
| s 1.Sam. 16.1. Psal. 89.21. Actor. 13.22. |
| 86 Siet Luc. 1.30. |
| t 2.Sam. 7.2. 1.Par. 17.1. Psal. 132.5. |
| 87 D. te verkrijgen ofte te bouwen. |
| |
| 47 v Ende Salomon bouwde hem 88 een huys. |
| v 1.Reg. 6.1. 1.Par. 17.12. |
| 88 D. een vast ende bestaende gebouw, een Tempel, om niet langer in een hutte ofte Tabernakel, maer in een vast huys te woonen. Psal. 132. versen 3, 4, 5. |
| |
| 48 x Maer de Allerhooghste 89 en woont niet in tempelen met handen gemaeckt: gelijck de Propheet seght, |
| x 1.Reg. 8.27. Actor. 17.24. |
| 89 N. als of hy daer in gesloten, ofte daer aen gebonden zy: gelijck de Ioden haer in beeldden. Ierem. 7.4. |
| |
| 49 y De hemel is my een throon, ende de aerde een voetbanck mijner voeten. Hoedanigh huys sult ghy my bouwen? seght de Heere: ofte, welcke is de plaetse mijner ruste? |
| y 2.Par. 6.33. Iesa. 66.1. Matth. 5.34. ende 23.22. |
| |
| 50 z En heeft niet mijne handt alle dese dingen gemaeckt? |
| z Gen. 1.4. |
| |
| 51 a Ghy hardneckige ende 90 onbesnedene van herten ende ooren, ghy 91 wederstaet altijt den heyligen Geest, 92 gelijck uwe vaders, [also] oock ghy. |
| a Nehem. 9.16.17. Ierem. 6.10. |
| 90 D. hoe wel ghy uyterlick besneden zijt na den vleesche, soo en hebt ghy nochtans niet de inwendige besnijdenisse des herten, die sonder handen geschiet. Deut. 10.16. ende 30.6. Ierem. 4.4. sonder welcke de uyterlicke niet nut en is. Rom. 2.28. |
| 91 Gr. altijt valt ghy tegen den H. Geest, N. die u door sijn woordt overtuyght, dat de leere Christi de rechte salichmakende leere is, ende evenwel staet ghy de selve altijt tegen. |
| 92 Siet Psal. 78.8. |
| |
| 52 Wien van de propheten en hebben uwe vaders niet vervolght? ende sy hebben gedoot de gene die te voren verkondight hebben de komste 93 des Rechtveerdigen, van welcken ghylieden nu 94 verraders ende 95 moorders geworden zijt. |
| 93 N. Iesu Christi. Siet Iesai. 53.11. Actor. 3.14. 1.Ioan. 2.1. |
| 94 Namel. door Iudam. |
| 95 N. door de Romeynsche soldaten, hem, daer hy onschuldigh was, ter doodt veroordeelt hebbende. |
| |
| 53 b Ghy die de wet ontfangen hebt 96 door bestellingen der Engelen, ende en hebt[’se] 97 niet gehouden. |
| b Exod. 19.3. ende 24.3. Ioan. 7.19. Gal. 3.19. Hebr. 2.2. |
| 96 Ofte, ordinantien, D. beschickingen, ende dienst. Siet Gal. 3.19. |
| 97 Gr. bewaert. |
| |
| 54 Als sy nu dit hoorden, 98 bersteden hare herten, ende sy knersden de tanden tegen hem. |
| 98 Gr. wierden doorsaecht in hare herten, N. van spijt ende toorne. Siet Actor 5.33. |
| |
| 55 Maer hy vol zijnde des heyligen Geests, ende de oogen houdende na den hemel, sagh 99 de heerlickheyt Godts, ende Iesum, 100 staende 1 ter rechter [handt] Godts. |
| 99 Dat is, den heerlicken Godt: ofte, eene Godtlicke heerlickheyt. Luc. 2.9. N. so verre de selve met menschen oogen can gesien worden. |
| 100 D. zijnde. 1.Pet. 3.22. anders wort hy oock geseght te sitten ter rechter handt Godts. Marc. 16.19. |
| 1 Daer door wort verstaen de hooghste heerlickheyt ende macht. |
| |
| 56 Ende hy seyde, Siet, ick sie de hemelen 2 geopent, ende 3 den Sone des menschen staende ter rechter-[handt] Godts. |
| 2 Siet diergelijcke Mathh. 3.16. |
| 3 D. Iesum Christum. |
| |
| 57 Maer sy roepende met grooter stemme, stopten hare ooren, ende vielen eendrachtelick op hem aen. |
| 58 4 c Ende wierpen hem ter stadt uyt, ende steenighden [hem]: d ende de 5 getuygen leyden hare 6 kleederen af aen de voeten eens jongelinghs, genaemt 7 Saulus. |
| 4 Willende daer in de wet volgen Lev. 24.14. |
| c 1.Reg. 21.13. Luc. 13.29. |
| d Actor. 22.20. |
| 5 Die na de wet het steenigen moesten beginnen. Deut. 17.7. |
| 6 N. hare oppercleederen ofte mantels, op dat’se te beter met steenen souden konnen werpen. |
| 7 Wiens bekeeringe beschreven wort in’t volgende 9. cap. |
| |
| 59 Ende sy steenighden Stephanum, aenroepende, ende seggende, e Heere Iesu ontfangt mijnen 8 geest. |
| e Psalm 31.6. Luc. 23.46. |
| 8 Dat is, ziele. Siet diergelijcke Luc. 23.46. |
| |
| 60 Ende vallende op de knyen riep hy 9 met grooter stemme, f Heere, 10 en rekent haer dese sonde niet toe. Ende als hy dat geseght hadde 11 ontsliep hy. |
| 9 Siet diergelijcke Matth. 27.50. |
| f Matth. 5.44. Luc. 23.34. 1.Cor. 4.12. |
| 10 Gr. en stelt haer dese sonde niet, D. en wilt die niet staende ofte blijvende houden, om haer daer over te straffen na verdienste. Siet diergelijcke Luc. 23.34. |
| 11 D. is gestorven. want de doot der geloovige wordt eenen slaep genaemt om de salige opstandinge uyt den dooden, waerdoor sy als uyt eenen slaep wederom sullen opgeweckt worden ten eeuwigen leven. Siet Mat. 9.24. Ioan. 11.11. 1.Cor. 15.6, 18, 20. 1.Thes. 4.13. |
